-Lalmuanpuia Punte

Thil hre thuk ve tak tak hawt si lo hian high school ka kal lai, IndiaTV (DDK) en tur a la awm hma a Bangladesh TV kan en thin lai atang daih tawh khan ‘India Standard Time (IST) aiin Bangladesh Standard Time (BST) hi darkar chanve in a hma a, Bangladesh aiinNorth East hi kan la chhak zawk daih si a, mainland India time ang hmang ve lova time hrang nei awm tak kan ni’ ka lo ti mawl ve mai mai thin a, nghawng a neih tehchiam lam pawh ka ngaihtuah phak ngai lem lova. (Khatih lai khan keini sana a zan dar 7:30 a nihin Bangladesh TV sana ah khan zan dar 8:00 a ni thin)January ni 23, 2010 khan Guwahati-a K.C. Das Commerce College-in ‘Separate Time Zone for North East’ tih thupui hmangin seminar an buatsaih a, Guwahati khawpuia mithiam sawm bik te bakah NESO hruaitute tel ve ngei tura min sawm avangin Lalremsanga Biate, MZP External Secretary nen kan zuk tel ve a, chuta mithiam te thil sawi chuan beng a verh hle mai.

Chu seminar-a mithiamte thusawi chu a tlangpui ka han sawi chhawng dawn a, keima ir-awm chhuak a ni lo tih min hriat sak chungin lo ngaihtuah zui ve teh u; ngaihtuah zui tlak tak a ni.India hi ram zau tak a ni a, khawvel hun then danah chuan India state capital zinga chhak ber Kohima leh a thlang ber Mumbai hi darkar hnih laiin a inthlau a; mahse India hi time zone/Standard Time (ST) pakhat hmang ram a nih miau avangin ram pumin hun khat intawm a tul a, hei hian kan ngaihtuah ngai loh thil tam tak nghawngin North East hian kan tuar nasa hle a lo ni.

India ram hian ST hi longitude degree 82.3E (GMT aia darkar 5½ a hma), Allahabad/Mirzapur khaw zawnah a set a ni. Khawi ram pawh hun khat (single ST) hmang ramah chuan an ST set-na longitude degree (time meridian) thlanglama awmin an hlawkpui a, a chhaklamin an tuar zel thung. Chuvangin India-ah pawh hian time meridian thlanglama awm Maharastra, Punjab, Rajasthan, Haryana, Andra Pradesh, Karnataka, Kerala, leh Tamil Nadu te chuan changkangin an hausa a, a chhaklama awm West Bengal, Orissa leh North East state te hian kan tawrh avangin kan changkang lovin kan rethei zawk. Chutiang bawkin time meridian thlanglama awm khawpui he’ng : Mumbai, Delhi, Chandigarh, Jaipur, Ahmedabad, Hyderabad, Chennai, Bangalore etc. khawpuite hi an changkangin thil an thar chhuak tam a, a chhaklama awm Kolkata, Patna, Ranchi, Bhubaneswar, Guwahati, Imphal, Shillong, Kohima, Agartala, Itanagar, Aizawl etc. khawpui te hi an changkang lovin thil an thar chhuak tlem. “Keini hmarchhak kil tawpa awm North East state-te hian IST kan hman ve si avangin nitin darkar 2 vel kan hloh ziah thin a, hei vang hian kan changkang lovin kan thil thar chhuah a tam thei lo a ni” an ti.

Hetiang hi thil awmdan nih avangin ramtin mai hian an ST set dan hi an ngai thupui hle. Entirnan – Indian sub-continent-aram changkang leh hausa ber zinga mi Singapore khi longitude degree 105 E a awm a nih reng laiin an ST chu degree 120 E (China ram khawchhak ber pawl leh Taiwan khawthlang lam zawn) ah an set daih a, ‘Hei hi Singapore hausakna chhan thuruk zinga pakhat chu a ni’ an ti. He ST tho hi an khawchhak tawp lam mah nise China pawhin an ram pum ST ah an hmang ve tho a, mahse an time meridian hi an ram khawchhak tawp a nih avanginIndia angin a chhaklama awm tuar tur rambung (province) dang an awm ve lova, a ram pumpui 90% aia tam zawk hi an time set-na (time meridian) thlanglama awm anih avangin a ram pumin an hlawkpui vek zawk tihna a nih chu.

Hetiang hi thil awmdan anih avangin Bangladesh pawh sawi tawhangin India ST aia darkar chanve a hma thin kha June ni 19, 2009 atang khan Singapore awmna longitude degree 105 E ah, an sanahmanlai aia darkar khata hmain an la set hma belh ta deuh deuh ani, tichuan India ST aiin darkar khat leh a chanve in an hma ta dawrh tihna a nih chu. Russia ram khi a zauh em avangin ST 11 laian nei a, USA leh Canada te khuan ST paruk ve ve an nei a, chutiang zel chuan ram zau deuh deuh ho hian an ram zauh dan azirin ST pahnih te, pathum te leh kan sawi tak Russia te phei chuan 11 lai an nei hlawm a ni. India ram paw h hi a zauh em avangin ST pathum tal chu nei ve tur a ni hrim hrim, single time zone an duh a nih leh China tih angin a ram khawchhak kil bera awm North East te pawhin kan chhawr turin Kohima awmna longitude te hi ST set nan hmang ta se, kan tuar dawn lo tihna a ni.

Hemi awmzia mithiamte sawi dan chuan North East hi India statecapital thlang ber Mumbai aiin darker hnihin kan hma a, mahse mainland India te nen hun khat kan intawm miau avangin nitin darkar hnih vel zel kan hloh ziah a, hei vang hian kan hnathawhnakawng tinrengah kan ngaihtuah loh hlanin hna kan thawk hlawk lo hle a lo ni. Entirnan – nipui laiin Kohima-ah zing dar 4:00-ah khua a var a, Mumbai-ah chuan zing dar 6:00-ah khua a var chauhthung a, North East mipuite chu zing dar 5:00-ah chuan kan harh deuh vek tawh a, a tho peih an thova, mahse engmah thil tangkai ti lovin kan tei huai huai mai a, Office tan hun dar 9:00 anih daih si avangin khami nghak khan thil tangkai ti lovin kan tei mai mai a, tlai ah dar 5:00-ah kan bang a, khaw thim hmain engmah kan tileh hman mumal si lova. He ST hmang ve tho Mumbai khawpuiahte chuan zing dar 6 ah khua a var chauh a, North East ho zing dar 5:00 vela mi zawng zawng tih tur mumal nei lova kan bengberek fe tawh laiin khulam ho chu an la mu chiah chiah a, a tho hma pawl zing dar 7:00 velah an thova. Tichuan zing dar 9:00-ah office kan thleng rual ta vek a, tlai dar 5:00-ah office kan bang rual leh vek a, keini North East mipui chu office atanga in kan thlen rual deuhthawin khua a thim a ni leh mai a, Mumbai khawpuiah chuan tlai (keini tan zan) dar 8:00 velah khua a thim chauh a, office ban hnuah khaw eng darkar thum vel an la nei a, an duhzawng thildang tihna hun an ngah em em bik a ni. (Thlasik lai chu sawi lo ila, kan chhut thiam mai awm e) North East-a office hnathawk reng rengte hian tlai office ban hnua thildang antih hman loh avangin office working hours-ah thildang ti a office chhuahsan an tam em em a, chuvangin kan office hna pawh a sawt lo bik em em a ni.

Mithiamte sawi dan chuan North East-in India mainland nena ST khat kan intawm a darkar hnih vel zel kan hloh zawng zawng independent atanga kum 2009 thleng kum 62 chhunga hnathawhna hun tha kan hloh zawng zawng belhkhawma mainland India kan umphak lohna chu kum 25 leh thla 10 zet a tling tawh a ni. North East hian ST time hran kan hman loha tun anga kan kal zel chuan hnufual lam kan pan tial tial dawn niin an sawi a.

Chuvangin North East hian ST hrang kan neih ngei a tul niin an sawi a, rawtna pawh an siam a, an rawtna ah chuan tuna Bangladesh-in ST thar an set na longitude degree 105 E, tuna kan sana hmanlai aia darkar 1½ (GMT aia darkar 7-a hma) ah tal set ve ila, tichuan nipui laia office tan hun dar 9:00 chu tuna kan hun hmanlai mek zing dar 7:30 ang hi a lo ni anga, zingkar hun kan khawhral mai mai thin kha kan hmang tangkai ve tawh anga, tichuan tlai 5:00-a office ban hun chu tuna kan hun hmanlai mekachawhnu dar 3:30 hi niin office ban hnuah thildang tihna tur hun khaweng kan la ngah anga, office working hours-a office kan chhuahsan nasa lutuk te hi a lo reh ang an ti. Hei hi Daylight Saving Time (DST) an ti a, ram tam takin an thlakhlelh leh an hman tangkai ber a ni an ti. Hetiang hi lo ni dawn ta se kan khawsak dan tur niawm chu hmanlai Mizo leh tun thleng pawha thingtlang lo nei mite tih angin zing kan thawh veleh zing chaw eiin kan hnathawhna kan pan sung sung anga, kan hnathawhna hmunah chaw chhun (heavy lunch) eiin tlaiah mahni inah zanriah chaw (dinner) kan ei ang. Tunah hi chuan thingtlang lo neitu te pawhin an khuaa sorkar hnathawk ho entawnin an fehchhuak tlai ve ringawt tawh, san kan herh hma chuan an fehchhuak hma leh mai anga, an tharchhuah pawh a tam phah ngei ang.

Chutiang a lo nih chuan inhlawhfa mi ho hnathawh hun hi sorkarin an bituk a lo ngai ve thung ang, zing dar 7:30-a hna an tan chuan tlai dar 3:30 thleng an thawh kha nikhat thawh hun tur anga chhut a ngai ve thung anga, a bak an thawhna chu a darkar rate-in hlawh siam belh tur a ni ve thung ang. Chuti anih lohva ni tlak thlenga hlawh ngaia an thawh chuan mi rethei inhl awhfa hoin an tuar ringawt ve thung dawn tihna a ni. Chutianga kan hunhman dan kan lo tih danglam chuan zingkar hun awl kan nei tawhlo ang a, mi taima te’n tall amah hnathawhna hun darkar 1½ an neih belh dawn avangin kan sum lakluh a lo pung ang. Daily rate-a inhlawhfa te pawh a ruaitu te’n sorkar office hunbi an entawn vanga hnatawh hun tan tlai mai an ni. Sorkar office tan huna an tan a, sorkar office ban huna an ban ve tho dawn chuan an inhlawhna hmun atanga an ban hnuah hna dang thawhna hun darkar 1½ an la nei dawn tihna a ni a, tlai pangngai thleng an thawh leh darkar 1½ an thawh belhna hlawh an nei tho dawn tihna a ni bawk ang. Chu chu YMA motto “Hun awl hman that” tihhlawhtlinna tha ber a ni mai lo maw? Chutianga mitinin kan kan zingkar hun awl neih thin hnawhkhata, kan hnatahwh hunk an tih pun a, kan sum lakluh a lo pun theuh dawn chuan hma kan sawn phah dawn tihna a ni mai law’mni? Ka lo ngaihtuah ngai loh, an sawi fe pawh a ka hriatthiam phak chuan miahloh thildang pakhat chu kan hunbi vawn dan leh power (electric) hman dan hi a lo inkungkaih hle niawm tak a ni, Russia khian an time zone 11 neih khi pakua a a tih tlem an tum a, mahse an power hman tam phah sawt dawn niin an chhut. Europe pumpui khuan thlasik laiin nieng an hmuh rei loh avangin an electric chhit tam lutuk tur tih tlem nan thlasik chhung atan an sana darkar khatin an herh hma bawk.

Mithiamte sawi dan chuan IST kan hmana nitin darkar hnih kan hloh ziah vangin N.E chungkaw tinin a chuangliama electric kan chhit hi nitin chhungkaw pakhatin unit 6 (vel) niin kum 40 chhunga chhungkaw nuaih hnihin a chuangliama kan electric chhit man hi Rs. 43,800 crores a tling tawh a. Office leh dawr nuaih nga ah hian nitin office/dawr pakhatin unit 20 (vel) a chuangliamin kum 40 chhungin Rs. 94,900 crores man kan chhi bawk. Chhungkaw nuaih hnih leh office nuaih nga in kum 40 chhungin Rs. 43,800 + 94,900 crores = Rs.1,38,700 crores man ngawt N.E hian kan sana hman fuh loh vangin tul lovah electric kan lo chhi hem hem mai a nih chu. Kum1947 (India independence) atanga 2009 thleng kha kum 62 a ni tawh a, N.E himihring nuaih 400 vel kan ni a, chhut a awl deuh nan chhungkaw nuaih hnih leh office/dawr nuaih nga kum 40 chhung hmanral an chhut mai a ni. A tak takah N.E ah hian chhungkaw engzat leh office/dawr engzat tak awm ang maw? Tul lova electric kan chhitral man dik tak hi engzat tak ni ang maw? Chuvangin N.E hian kan sana darkar 1½ tal a kan herh hma chuan power intodelh phah lo mah ila electric chhit man chu kan chawi tlem phah sawt dawn a nih hmel.

Assam-a thingpui huan zawng zawngte khuan anmahniin sana hrang, IST aia darkar khata hma an hmang a, an hnathawh leh tharchhuah pawh a hlawk phahin tunah hian thingpui tharchhuahah China pawh lehpelin khawvela thingpui tharchhuakhnem ber an ni tawh a ni. Chuvangin, sana hma leh hma loh hi ram hmasawnna atana thil pawimawh ber chu ni lo mahse; hna kan thawh zai leh zai loh chungchanga thil pawimawh tak chu a niphawt mai. ‘Time is money’ tih hi a dik a nih ngai chuan sana herh hma leh tlai chuan awmzia nei ve awm tak chu a ni.Sawi tawh angin hei hi keima ir-awm chhuak, rawtna ka siam a ni lova, seminar-a mithiamte thusawi ka hriatthiam ve dan tawka ka lo dawnsawn ka han ziak leh chhawng mai a ni a, chuvangin helama hriatna nei mithaim te’n han sawi chiang teh u khai, chutia nih loh zawngin an sawi thiam si a, vai thusawi mah nise awih a awl viau mai.